Sex in Wien

De tentoonstelling is opgezet in drie delen - vóór, tijdens en na de seks. In de introductietekst een soort disclaimer: een tentoonstelling over seks is nu eenmaal voyeuristisch. De tentoonstelling is dan ook nadrukkelijk voor boven de 18 jaar. Het eerste waar je tegenaan loopt is een rood kastje met gat voor een vinger. Deze Kopulationsautomat nodigt uit om twee poppetjes neukbewegingen te laten maken. Het werk ernaast is confronterender: een werk van VALIE EXPORT uit 1969, Aktionshose Genitalpanik. In dat jaar posteerde de kunstenares zich voor de bezoekers van een seksbioscoop in München in een broek met uitsparing rond haar kruis en nodigde hen uit te voelen. Geschokt en verontwaardigd liepen de mensen de bioscoop uit. Later poseerde ze in dezelfde broek, met een geweer in haar handen. De toelichting op het bijschrift naast de grote foto: “de kunstenares deconstrueert het door mannen bepaalde vrouwbeeld en roept vrouwen op vrij over hun lichaam en hun seksualiteit te beschikken”.

Huwelijksbureau

In het eerste deel van de tentoonstelling, Vor dem sex, gaat het om de ontmoetingen. Waar vinden mensen elkaar? Via familieconnecties, tijdens het dansen, op straat of via een huwelijksbureau. Er staat een prachtige automaat Internationales Heiraths Vermittlungs Bureau die eind negentiende eeuw in het Prater amusementspark stond. Het bijschrift levert de sociologische context. De automaat ‘laat zich lezen als een ironisch commentaar op de trend dat de familie minder belangrijk werd en commerciële bureaus opkwamen’.

Bruikleen van bordeel

Het tweede deel gaat over de seks zelf, hoewel er wel veel bloot maar nauwelijks seksuele handelingen te zien zijn. Maar zelfs suggestie was soms al erg genoeg, zoals de controversiële film Ekstase uit 1933, de eerste film waarin een vrouwelijk orgasme getoond wordt, althans het gezicht van een vrouw die klaar komt. Er staan mooie objecten, zoals de stalen kooi uit een homoclub. Die gaat na afloop van de tentoonstelling weer terug, net als de stoel in de vorm van een schoen met hoge hak uit een bordeel. Lachend vertellen Martina en Frauke dat het de eerste keer is, dat het museum een bruikleen van een bordeel heeft. 

Alle vormen van seksualiteit komen aan de orde, waaronder ook polyamorie gesymboliseerd door een hoed met papegaai (in het Engels Polly). Ook zijn er objecten gerelateerd aan verboden, zoals een roze driehoek geleend van het Holocaust Museum in Washington. Daarnaast veel aandacht voor de veranderende seksuele topografie van de stad, aan de hand van beelden van het Prater, seksclubs (een serie foto’s van deuren) en plattegronden. Graber, nu een van de chicste winkelstraten, was in de achttiende eeuw het werkterrein van de Grabennymphen, die met hun potentiële klanten onderhandelden over de prijs door middel van opgestoken vingers.

Het laatste deel, Nach dem Sex, toont onder andere geslachtsziekten en ongewenste zwangerschappen. Ook hier, net als in de hele tentoonstelling, aandacht voor de grote verschillen tussen mannen en vrouwen. Vóór de komst van betrouwbare voorbehoedsmiddelen, konden mannen na hun orgasme rustig genieten van een sigaretje, terwijl vrouwen snel probeerden met een vaginale douche het sperma weg te spoelen.

Normen en gedrag

Martina en Frauke vertellen dat een tentoonstelling over seksualiteit één van de eerste wensen was van de nieuwe directeur, etnoloog Matti Bunzl. Hij kwam zelf in de jaren tachtig als homo uit de kast en studeerde Gay and Lesbian Studies in de Verenigde Staten. De tentoonstelling had een relatief korte voorbereidingstijd van 1,5 jaar. Er is weinig kunst te zien, vanwege de kleine ruimte, maar vooral vanwege de nadruk op het alledaagse leven. Het accent ligt op de negentiende en vooral twintigste eeuw wat soms grappige juxtaposities oplevert, zoals een vitrine met neukende tuinkabouters voor een negentiende-eeuws schilderij van een bourgeois familie.

Matti Bunzl wilde graag dat de tentoonstelling vooral om het discours over seksualiteit zou gaan, met onder andere Foucault als inspiratie bron. Aan de tentoonstelling gingen lange discussies vooraf: hoe verhielden de normen en voorschriften van instituties als familie, overheid en kerk zich tot het daadwerkelijke gedrag van mensen?  Kort samengevat in de ondertitel van de tentoonstelling: ‘Lust. Kontrolle. Ungehorsam’. In Wenen, de stad van Sigmund Freud en van het nationaalsocialistische verbod op Rassenmischung, is nu eenmaal veel over seksualiteit gediscussieerd en geschreven. De gekozen indeling – voor, tijdens en na de seks – is mooi gekozen vanwege de directe link naar het gedrag van mensen, maar verhoudt zich soms slecht tot de theoretische onderbouwing. Boeken en brieven zijn geen geweldig expositiemateriaal, hoewel het verhaal erachter soms schrijnend is, zoals de ‘bloedschande’ tussen Walter Krause en de joodse Rita Schrcka. In dezelfde vitrines hangen ook de fallussen in twee huidskleuren, een verwijzing naar (veronderstelde) fysieke verschillen tussen witte en zwarte mannen. 

Het was vanaf het begin duidelijk dat Wien Museum seksualiteit in niet in hokjes wilde stoppen, zoals hetero, homo, betaald, gedwongen, verboden. Als voorbereiding bekeken de samenstellers een tentoonstelling in Leipzig, waar dat wel gebeurde. Tijdens rondleidingen door Sex in Wien blijkt dat juist die toon van ‘alles is normaal’ met name jongeren zeer aanspreekt. “No judgements” zegt Martina gedecideerd. De samenwerking met Andreas Brunner en Hannes Sulzenbacher van QWIEN - Zentrum für schwul/lesbische Kultur und Geschichte leidde tot nieuwe inzichten, contacten en objecten en tot veel aandacht voor queer sex.

Sex = Arbeit

Ook over prostitutie is veel te zien. De werkschoenen en het tasje met vibrator en condooms naast een bord Sex = Arbeit. Er hangt een rode paraplu, sinds 2001 symbool van zelforganisaties van  prostituees. Toen droegen prostituees deze mee in een mars door Venetië tijdens de Biënnale. Een poster hekelt de uitspraak van een politicus dat prostituees niet ‘bijzonder vernederd’ zouden worden wanneer ze verkracht worden.

In de voorbereiding spraken ze met zelforganisaties van sekswerkers die eerst van hen wilden weten wat de invalshoek en visie zou zijn, waarmee prostitutie gepresenteerd werd. De samenstellers kozen er bewust voor om te spreken over Sexarbeiterinnen. Op andere plekken, en met name bij negentiende-eeuwse objecten, gebruiken ze overigens het woord Prostituierte, waarin meer dwang en ongelijkheid doorklinkt. Ze zetten kanttekeningen bij de pornografische roman Josephine Mutzenbacher, de beroemdste prostituee van Wenen. In een bijschrift wordt gewezen op de pedofiele aspecten van het boek, dat in 1970 verfilmd werd.

Roze, rood en zwart

De complexiteit van het verhaal in combinatie met de krappe ruimte en de veelheid aan voorwerpen, was een uitdaging voor de ontwerper van de tentoonstelling, vertellen Martina en Frauke. Op 360 vierkante meter staan en hangen meer dan 500 objecten, veel papier en foto’s en veel monitoren met korte filmpjes en interviews. De teksten zijn vrij lang, soms meer dan 200 woorden. De ontwerpers kozen voor roze, rood en zwart als de kleuren van seksualiteit. Aanvankelijk was ik, met de blik van een maker, op zoek naar de betekenis van de drie kleuren in de tentoonstelling. Is roze soms altijd prostitutie? Maar dat bleek niet het geval. 

De tentoonstelling is soms een kakofonie van beelden en feiten. Zeker omdat het zo vol is met bezoekers. Het is de meest succesvolle tentoonstelling tot nu toe van Wien Museum met zo’n 70.000 bezoekers. De laatste week is het museum tot tien uur ’s avonds open. Als we op zondagavond gaan kijken, is het vol. Op dinsdag middag, als ik na ons gesprek nog een rondje door de tentoonstelling maak, is het nog veel voller.

“Wat doe je na de seks?”

Publiekslieveling is de film op het einde, waarin een filmmaakster aan mensen op straat vraagt: ‘wat doe je na de seks?’ Douchen, knuffelen, een sigaret…. voor de hand liggende antwoorden, maar duidelijk herkenbaar voor de bezoekers, waarvan een groot deel waarschijnlijk minder avontuurlijke of controversiële seks heeft dan in de tentoonstelling getoond wordt. Een van de geïnterviewden, een jonge vrouw, hoeft niet meer aangespoord te worden door VALIE EXPORT om vrij over haar eigen seksualiteit te beschikken. “Naar huis, of ik gooi hem eruit als het bij mij is. Of hij mag blijven, dat hangt er vanaf hoe het was”, zegt ze lachend. Martina en Frauke wilden graag eindigen met deze film waarin de nadruk ligt op het leuke en lekkere van seks, omdat in de tentoonstelling toch vooral ook de problematische en uitzonderlijke kanten van seksualiteit getoond worden.

Sex in Wien

Wenen biedt meer aan seksualiteit dan alleen het Wien Museum. Freuds divan in het Sigmund Freud museum slaan we deze keer over, maar ook verder is er, voor wie er oog voor heeft, veel seks in de stad. In de musea de prachtige sensuele schilderijen van Klimt, zoals De Kus in het Belvedère, en de verontrustende seksualiteit in het werk van Egon Schiele . Het is jammer dat er niet minstens twee keer zoveel ruimte was voor de tentoonstelling, zodat bijvoorbeeld het prachtige Liebespaar van Koloman Moser erbij zouden kunnen. Maar misschien is het nog spannender om zo, al lopend door de stad, je eigen Sex in Wien-tentoonstelling samen te stellen. Tussen de dames in bontjassen op de Graben, kan je je voorstellen hoe daar in de achttiende eeuw de Grabennymphen onderhandelden met hun klanten. In de schitterende tentoonstelling in Kunstforum met werk van Georgia O’Keeffe komen we Freud weer tegen. Fotograaf Alfred Stieglitz, promotor van haar werk en haar latere echtgenoot, seksualiseerde haar schilderijen. De Weense psychiater Sigmund Freud inspireerde hem tot deze interpretaties. Nu nog steeds worden O’Keeffes grote bloemenschilderijen geïnterpreteerd als vagina’s. De tentoonstelling, eerder te zien in Tate Modern, wil een tegenwicht bieden tegen ‘conservative male’ readings’ van O’Keeffe, waar zijzelf zich vaak tegen verzet heeft.

Stundenhotel

Om de hoek van het Kunstforum ontdekken we ineens Hotel Oriënt, dat we eerder op foto´s in Wien Museum zagen.

Het is het beroemdste Stundenhotel van Wenen, misschien wel van de wereld, hoewel tegenwoordig een Stunde (uur) uitgerekt is tot drie uur. Voor prijzen tussen de 63 en 95 euro kun je voor drie uur de Kaiser-suite of de 1001 Nacht zimmer huren. Hoewel de discretie tegenover de gasten dat eigenlijk niet toestaat, mogen we toch even wat drinken in Bar Oriënt. De manager vertelt dat het hotel niet alleen voor stiekeme avontuurtjes gebruikt wordt. Een Hotel Oriënt-geschenkbon is tegenwoordig ook een populair cadeautje voor bruidsparen of voor Valentijnsdag.

En als laatste Sex in Wien object: de verkeerslichten. In 2015 was het Eurovisiesongfestival in Wenen, vanwege 2014 winnaar Conchita Wurst. De verkeerslichten ondergingen een metamorfose. Naast man-vrouwparen zijn er sindsdien ook man-man- en vrouw-vrouwparen in Wien dat zichzelf graag presenteert als Menschenrechtsstadt.