Poppenkastpop van oud-Sovjetpresident Michail Gorbatsjov, gemaakt door Wim Kerkhove, laatste kwart twintigste eeuw. Amsterdam Museum, KA 20653.43.
De Sovjet-Unie verkeerde in een politieke en economische crisis, toen Michail Gorbatsjov in 1985 aan de macht kwam en het land met de leuzen glasnost (vrijheid van meningsuiting) en perestrojka (een open politiek en economisch systeem) probeerde te hervormen. Deze hervormingen stuitten tegen de borst van enkele conservatieve leden van de Communistische Partij, die zich verenigden in de Augustusstaatsgreep. Als gevolg stapte Gorbatsjov op 24 augustus op als hoofd van de Communistische Partij. Verschillende Sovjetrepublieken maakten dankbaar gebruik van dit machtsvacuüm door zich onafhankelijk te verklaren. Met het tekenen van het Akkoord van Minsk en het terugtreden van Gorbatsjov als president hield de Sovjet-Unie in december 1991 definitief op te bestaan.
Katoenen protesttasje met de tekst ‘Kernwapens weg!’, ca. 1972, en protestbutton met de tekst ‘Stop de neutronenbom’, ca. 1978. Amsterdam Museum, KA 20256 en KA 22295.
Met het uiteenvallen van de Sovjet-Unie kwam er een einde aan het tijdperk van de Koude Oorlog, de machtsstrijd tussen de VS en de USSR die de internationale verhoudingen decennialang op scherp gezet heeft. Een belangrijk onderdeel van deze strijd is een wapenwedloop geweest tussen de twee grootmachten. Beide blokken, de VS met zijn West-Europese bondgenoten en de USSR met zijn Oost-Europese satellietstaten, hadden zich decennialang voorbereid op een mogelijke nucleaire uitbarsting van geweld, die nooit is gekomen. De dreiging van atoom- en neutronenbommen heeft in Nederland geleid tot demonstraties en actiecomités als Stop de Neutronenbom.
Sluisruimte tussen station en schuilkelder in metrostation Weesperplein, 2013. Foto door Mojito, Wikimedia Commons.
Nucleaire dreiging
Deze nucleaire dreiging vond ook op andere manieren zijn weerslag in Amsterdam. Om voorbereid te zijn op een eventuele atoomoorlog werden op verschillende plaatsen in de stad atoomschuilkelders geconstrueerd. Zo ook in metrostations van de nieuwe Oostlijn, die in de jaren zeventig werden aangelegd. Enkele gedeeltes van de metrostations in het centrum konden met dikke schuifdeuren worden afgesloten, waardoor er schuilruimtes ontstonden. De schuilkelder van metrostation Weesperplein zou aan zo’n 12.000 Amsterdammers plaats geboden hebben.
Koninklijke Verkade Fabrieken N.V., blik met noodrantsoen biscuits, 1961. Amsterdam Museum, KA 20832.2.
Schuilkelders onder onze stad
Het is echter maar de vraag hoe succesvol de schuilkelders in werkelijkheid zouden zijn geweest. Ze boden namelijk lang niet voldoende ruimte voor de groeiende stadsbevolking. Slechts een klein gedeelte van de Amsterdammers had erin gepast. Een nog veel kleiner percentage wist ook daadwerkelijk van het bestaan van de schuilkelders af. Gelukkig is de Koude Oorlog ‘koud’ gebleven en kunnen we nu terugkijken op een interessant stukje geschiedenis onder de stenen van de stad.