Slavenschip in de haringvloot?

Deze week ging ik kijken bij het werk Een zeegezicht aan het IJ, dat in 2015 geplaatst is in de tunnel onder station Amsterdam Centraal. Dagelijks lopen en fietsen er zo'n vijftienduizend mensen doorheen. Irma Boom ontwierp een honderdtien meter lange wand met manipulaties van het vroeg achttiende-eeuwse Tegeltableau met 's Lands schip Rotterdam en de haringvloot van de Rotterdamse kunstenaar Cornelis Pieterszoon Boumeester (1652-1733) uit de collectie van het Rijksmuseum. Boom laat richting IJ de oorspronkelijke tekening steeds waziger en abstracter worden. Het mooie van kunst (in de openbare ruimte) is dat het bij iedereen andere associaties oproept. Voor mij is de tunnel altijd een kleine tijdreis naar de zeventiende en achttiende eeuw, toen het IJ nog vol lag met schepen. Himmelsbach de Vries moet bij dit ‘idyllische scheepstafereel’ denken aan ‘ons naïeve historische besef.’ Doel van zijn interventie: zo ‘draaien we de betekenis van dit beeld om en leggen we een associatie met glories schaduwzijde.’ De ‘kleine guerrilla kunst ingreep’ hing er een week later nog steeds. Ik ben benieuwd hoeveel mensen dit stickeractivisme opgevallen is.

Betwiste beelden

In deze tijden waarin overal ter wereld beelden, vaak terecht, bekritiseerd, besmeurd en van hun voetstuk gehaald worden, is de neiging om overal racisme te zien groot. De gaper boven drogisterij Het Heertje in de Herenstraat is verwijderd, hoewel de geschiedenis van gapers veel veelzijdiger is dan ‘een racistisch beeld’. De tekst in rode verf op het monument Indië - Nederland van enkele weken geleden, verwees naar het oorspronkelijke Van Heutsz-monument dat echter al in 2004, na veel protesten, getransformeerd is.

Himmelsbach de Vries had er goed aan gedaan zich even te verdiepen in het tafereel in de tunnel. Het gaat hier dus om de haringvloot, die vergezeld was van een oorlogsschip van 's Lands vloot, een zogenaamde convooier, om hen te beschermen tegen Duinkerker kapers en soms tegen de Engelsen, die in tijden van politieke spanning op de Nederlandse haringschepen loerden om hen te overvallen. Haringvangst was heel belangrijk voor de economie van de Republiek.

Makkum maakt Mokum

Ik bel Irma Boom om haar reactie te horen. ‘Het wás toch geen slavenschip?’ Wellicht heeft interventie van Himmelsbach de Vries te maken met het prominente Amsterdamse wapen op het schip, veronderstel ik. Er is de laatste tijd (gelukkig) veel aandacht voor de rol van Amsterdam in de slavernij. Irma vertelt me dat niet zij het originele Rotterdamse wapen op het schip vervangen heeft door de drie Amsterdamse kruisen, maar dat dit eigen initiatief was van de tegelschilders van de Koninklijke Tichelaar Makkum. Ze heeft het maar zo gelaten. Paul de Jong en Tim Streefkerk gingen in 2015 viral met een stuk over deze transformatie van het oorspronkelijke beeld. Paul reageert op mijn vraag naar slavernij en de haringvloot met de opmerking dat de omstandigheden op de haringvloot niet erg ‘Gouden Eeuwerig’ waren; lage lonen, de stank van vis, en het gevaar op zee en van kapers. Het is onwaarschijnlijk dat er tot slaaf gemaakten aan boord waren. Slavernij was formeel verboden in de Republiek.

Schaduwzijden

Dus dit scheepstafereel had zeker schaduwzijden die niet zichtbaar zijn, maar met slavernij heeft het niet veel te maken. Ik waardeer de guerrillakunstenaar vanwege andere projecten, met name zijn Een Papieren Monument voor de Papierlozen. Maar ik wil toch graag deze kanttekening plaatsen bij zijn interventie. En dat heeft vooral te maken met icoon van een pikhouweeltje dat, naast veel likes, onder de Facebookpost verscheen. Dreigen op social media is niet hetzelfde als dreigen in real life, maar laten we ons tijdens de huidige ‘beeldenstorm’ toch vooral eerst verdiepen in het verhaal van de beelden.

Annemarie de Wildt is conservator van het Amsterdam Museum, lid van het Stadscuratorium Amsterdam en een van de auteurs van de Gids Slavernijverleden Amsterdam.