Man en een jonge vrouw in een keuken, 1746
Frans van Mieris (II) (1689-1763)
28,8 x 24,7 cm, zwart krijt op perkament
In een keuken is te zien hoe een man achter een jonge dienstmeid staat, terwijl zij aan het werk is. Met zijn rechterhand biedt de man de vrouw een worst aan, die zij bekijkt. Doordat van Mieris de tekening gevuld heeft met dubbelzinnigheden, is duidelijk dat de interactie tussen de twee figuren de vleselijke liefde betreft. De worst staat hier niet alleen symbool voor een fallus, maar kan ook als betaalmiddel worden gezien. Ook de warme broodjes, en vijzel en stamper op tafel liggen er niet om het realisme van de voorstelling te bevorderen. Zij zijn een aanwijzing voor de toeschouwer en suggereren het verdere verloop van de gebeurtenis. Door en door erotisch dus, maar de rol die de beide figuren in de keukenscène spelen vraagt om verheldering. De houding en gezichtsuitdrukking van de man spreken boekdelen over zijn intenties: met twinkelende ogen en een grijns op zijn gezicht wacht hij de reactie af op de worst in zijn hand. Zijn linkerhand ligt al op haar schouder en maken zijn verdere bedoelingen duidelijk. De visie van de dienstmeid is lastiger te duiden. De uitdrukking op haar gezicht lijkt minzaam, wellicht geërgerd omdat de man haar stoort in haar werk. Gehinderd door haar volle handen zit ze met haar lichaam klem tussen de hoek van de tafel en de man die achter haar staat. Tegelijkertijd heeft van Mieris een subtiele waarschuwing voor de keukenmeid in de symboliek verstopt: aan de uiteinden van de worst zitten scherpe spelden. Wanneer zij deze aanpakt zou ze zich wel eens lelijk kunnen prikken. Met andere woorden: pas op voor verleiding! Snapt zij de aanwijzing?
Het respect voor het personage van de dienstmeid in de genreschilderkunst laat te wensen over. Haar reputatie van luie, onbetrouwbare en wellustige vrouwfiguur heeft zij te danken aan de lectuur en literatuur van de 17e eeuw. In de kunst vond dit zijn weerga in portretten van slapende meiden, of dienstbodes die hun werkgever afluisteren. Hierdoor was de dienstmeid niet het personage waar de empathie van de eigentijdse toeschouwer- of vervaardiger van de afbeelding in de eerste plaats toe zou gaan. Anderzijds wordt zij in verband gebracht met huishoudelijke deugd en ijver. Het type bewandelt constant een dunne lijn tussen haar twee karakters. De welgestelde mensen die in het bezit waren van dit soort genrestukken hadden vaak zelf een inwonende dienstmeid, hoe zou die denken over deze tekening? Zou de beeldvorming invloed hebben gehad op de relatie tussen werkgever- en werknemer? Door haar een laag decolleté te geven velt van Mieris in ieder geval een oordeel over haar aard, de blote huid is een indicatie van losbandigheid van de vrouw. Op haar gezicht ontbreekt echter de lach, die gepaard zou moeten gaan met het uitbeelden van schalkse acceptatie van de worst. Haar respons op de man wordt voornamelijk duidelijk uit haar lichaamstaal. Het schilderij van van Mieris is geen waarheidsgetrouwe weergave, maar schetst wel een accuraat beeld van zijn visie op de vrouw als dienstmeid. Een klassieke weergave die tevens aansluit op de theorie van de male gaze, waarin vrouwelijke figuren worden weergegeven uit een heteroseksuele, mannelijke interesse. In de interactie tussen de twee figuren in de tekening heeft de man de actieve rol en is de dienstmeid de passieve ontvanger. Haar intenties worden sterk bepaald op basis van haar voorkomen. Er is dus een machtsverhouding tussen de twee figuren, waarbij de vrouw aan het kortste eind trekt.
Seksueel geobjectiveerd in de ogen van de kunstenaar, toeschouwer en mannelijke figuur in de tekening, staat de vrouw in het werk al 3-0 achter. Klem tussen het lichaam van de man en de tafel en onderworpen aan de vooroordelen over haar karakter, is er voor de dienstmeid letterlijk en figuurlijk geen uitweg uit de situatie waarin zij zich bevindt. Zij kan zich slechts wapenen met een schampere reactie, een minzaam soort amusement lijkt zich dan ook af te lezen in haar gezicht. Het idee van de man die een blauwtje loopt als afstraffing van zijn vrijpostigheid heeft iets humoristisch. Een feminist avant la lettre zal Frans van Mieris de Jonge niet geweest zijn. Het tafereel op de tekening is bedoeld als amusement. De kunstenaar laat de toeschouwer nog even nagenieten van de populariteit van de 17e eeuwse genrestukken, en geeft ruimte voor discussie over de voorstelling. Hoewel voor van Mieris een weergave van het alledaagse en informele leven, kan de tekening ook gezien worden in het hedendaagse besef dat de wijze van kleden van een vrouw geen uitnodiging is voor mannelijke aandacht. En kunnen we hier nog om lachen?