Twee scenes uit de visitatie

“De Rembrandt van het Zuiden” of ‘il Guercino’ (de schele), de Italiaanse kunstenaar Francesco Barbieri wordt vaker bij zijn bijnamen dan bij zijn doopnamen genoemd. Met zijn oogaandoening was hij in staat slechts één van zijn ogen te gebruiken tijdens het werken, waardoor hij minder goed diepte zou kunnen zien. Niets in Guercino’s schilder- of tekenwerken wijst er echter op dat hij beperkt is geweest in zijn vakmanschap. In tegendeel zelfs: met zijn gevoel voor dramatiek, anatomie en creativiteit in compositie is hij één van de grootmeesters van de Italiaanse tekenkunst uit de zeventiende eeuw.

Ontmoeting van Maria en Jozef voor het huis van Elisabeth en Zacharias (recto)
Guercino (1591-1666)
22,2 x 29,3 cm, pen in inkt op papier

Er zijn veel tekeningen van hem bewaard gebleven, waardoor duidelijk wordt dat de tekenkunst van Guercino voornamelijk als voorstudie diende voor zijn schilderijen. Deze beide tekeningen in de collectie van het Amsterdam Museum zijn onderdeel van een reeks schetsen van composities met hetzelfde onderwerp. Allen hebben te maken met de Visitatie, in de bijbel het moment waarop de zwangere Maria haar nicht Elisabeth bezoekt, die in verwachting is van Johannes de Doper. Wanneer Elisabeth Maria ziet, voelt zij het kind dat ze draagt opspringen en zegent haar nicht. Guercino tekende deze Visitatie- scènes als voorbereiding op werken die hij in 1632 in een opdracht voor de Giraldi kapel in Reggio Emilia schilderde.

Het blad was voor de kunstenaar slechts een studieobject, een oververblijfsel van zijn zoektocht naar de juiste compositie voor het uiteindelijke schilderij. De tekeningen zijn daarom nu niet alleen waardevol vanwege hun schoonheid, maar ook omdat ze een inkijkje geven in de gedachtegang van de kunstenaar in het maakproces, hoe wil hij het verhaal vertellen?. In de traditionele beeldtraditie van de Visitatie in de schilderkunst worden Maria en Elisabeth afgebeeld op het moment van de zegening en staan de vrouwelijke figuren naast elkaar. Guercino kiest in zijn tekeningen voor momenten vlak vóór- en vlak na deze gebeurtenis. Op het recto is te zien hoe Elisabeth en Zacharias Maria en Jozef begroeten voor hun huis. Met vlugge pennenstreken geeft Guercino subtiele details van de beweging weer: het gewaad van Elisabeth terwijl ze op Maria afloopt. Maria, die terwijl ze afstijgt met haar ene hand steunt op de nek van de ezel en met de andere op de arm van haar man. Op een vloeiende manier geeft hij een spontaan moment weer, waarin hij laat zien dat hij ook nog oog heeft voor hoe het lichaam van een zwangere vrouw beweegt.

Maria en Elisabeth aan de voet van een trap (verso).
Guercino (1591-1666)
22,2 x 29,3 cm, pen in inkt op papier

Op het verso geeft de kunstenaar ruimte aan de emotie van de beide vrouwen. De omgeving en lichamen van de figuren staan in wat losse lijnen op het papier, maar de gezichten zijn in detail uitgewerkt. In plaats van dat Maria overladen is met vreugde, heeft Guercino haar kwetsbaar weergegeven. De grote ogen in haar gelaat en hangende schouders geven haar een beduusde uitstraling, alsof ze zich niet echt raad weet met wat haar overkomen is en nog te wachten staat. Met haar rechterarm ondersteunt Elisabeth haar jonge nicht, terwijl ze via een trap haar huis binnengaan, de bollingen van hun zwangerschappen zichtbaar onder hun gewaden. Het verschil in leeftijd tussen de twee vrouwen is goed te zien. Maria’s schoonheid en jeugd steekt af bij Elisabeth’s ouderdom, maar in plaats van een scherp contrast te vormen, versterken zij elkaar. De wijze Elisabeth heeft een geruststellende werking en ondersteunt haar nicht letterlijk en figuurlijk. Hoewel zij een stuk ouder is dan Maria is ook zij door een wonder zwanger geworden van een toekomstige heilige. Het bewustzijn dat beide vrouwen hebben een kind te dragen dat de toekomst zal veranderen, geeft niet alleen een vreugde maar is ook een zware last op hun schouders, die hen in hun moederschap en in hun lot verbindt.

Voor zover bekend heeft Guercino de geschrokken Maria nooit werkelijk in olieverf vastgelegd. Misschien vond de kunstenaar de emotie in de schets uiteindelijk niet geschikt voor een altaarstuk, of kwam het beeld niet overeen met de wens van de opdrachtgever. Ook de beweging is uit het uiteindelijke schilderij voor de kapel verdwenen. Slechts Elisabeth’s vasthouden van Maria’s hand vertaalt de emotie van verbondenheid tussen de twee vrouwen. In de bladen van het Amsterdam museum heeft de verbeelding van de kunstenaar echter wel éven de vrije loop gekregen. In beide tekeningen heeft Guercino Maria in de eerste plaats weergegeven als moeder in plaats van als heilige. Een zwangerschap is voor een vrouw niet altijd een zegen, ook vandaag de dag zijn de zorgen en angsten tijdens- en na een zwangerschap een onderwerp waar nog niet altijd in openheid over gesproken kan worden. De tekening laat Guercino’s krachtige observatie zien van een zwangere vrouw, en de compassie die hij voor haar situatie heeft. Het alledaagse van de gebeurtenissen en menselijke van de figuren brengen de Bijbelse verhalen dichterbij de toeschouwer, zelfs de ongelovige. Hoe zouden de toeschouwers toen naar het schilderij en de tekeningen gekeken hebben, als ze wisten hoe Guercino werkelijk dacht?