Wat is er herkenbaar aan een 17e-eeuws tafereel? Het is een tijd die erg ver weg van ons lijkt te staan — een tijd van prachtige kunst en bijzondere ontdekkingen, maar ook van slavernij, seksisme en armoede voor velen. Op het eerste gezicht lijkt er in deze tekening weinig om ons als modern mens mee te identificeren. Toch is er genoeg verscholen waar jij en ik ons in kunnen herkennen: liefde, lust, mode en een mogelijke zwangerschap.
Het doktersbezoek, ca. 1753-1798 Willem Joseph Laquy (1738-1798) naar Jan Steen (ca. 1625/26-1679) 39,3 x 33,2 cm, waterverf op papier
Liefde en lust
De vrouw in het rode, met bont gevoerde jak op de tekening is de patient bij het doktersbezoek. Zij houdt een brief in haar hand geklemd. Daer baet geen/medisun/want het is minepijn/J Steen, staat erop geschreven. Dit verklaart de malaise van de vrouw: zij lijdt aan ‘minnepijn’, een hevig verlangen naar haar geliefde. Om deze reden bevat het interieur van de kamer ook verschillende allegorieën op de liefde: er hangt een schilderij van Venus en Cupido (de Romeinse godin van de liefde en haar zoontje) boven het bed, er staat een Cupido beeldje op de deurpost en zelfs het hondje is waarschijnlijk een symbool van trouw. Het pannetje op de voorgrond links is een knipoog naar wat er mogelijk nog meer aan de hand is. De veter die half uit het pannetje (een ‘veterpotje’) hangt, is mogelijk een 17e-eeuwse zwangerschapstest, net zoals het urineflesje die op de tafel staat. Ook is het mogelijk dat de vieze geur van de smeulende veter gebruikt werd als middel om een zogenaamde ‘dwalende baarmoeder’ weer terug op zijn plek te brengen. Dit was een kwaal die in de 17e eeuw als een direct gevolg van minnepijn werd gezien. Dat de gevoelens van de vrouw zo openlijk in de kunst afgebeeld wordt, klinkt feministisch. Echter is het oorspronkelijke schilderij, en daarmee ook deze tekening, waarschijnlijk bedoeld als komisch commentaar op de liefde en lust van de vrouw. Van feminisme is dus geen sprake — eerder 17e-eeuwse slutshaming.
Kleding en klasse
Dat liefde en lust een grote rol spelen in het onderwerp, is duidelijk. Hoe zit het dan met de mode? Dit heeft vooral te maken met de rol van de verschillende personen op de schets. Hun positie is namelijk goed te herkennen door middel van hun kleding. De vrouw met de minnepijn draagt bijvoorbeeld een fluwelen, met bont gevoerd jakje, een rok, en gepunte schoenen. Dit was een alledaagse outfit voor de gemiddelde huisvrouw uit de 17e-eeuwse middenklasse. De oudere vrouw (mogelijk haar moeder) in het tafereel draagt een geheel zwarte outfit. Zij is waarschijnlijk een weduwe. De derde vrouw is op de achtergrond te zien. Haar ‘morsmouwen’ (mouwen die over de gewone mouw werden gedragen), schort en platte, ronde schoenen zijn handig voor haar beroep als dienstmeid.
Hoewel de maatschappelijke posities van de vrouwen in deze tekening aardig te herkennen zijn aan de hand van hun kleding, lag dit in de werkelijkheid wel iets ingewikkelder. Hiervoor zijn verschillende redenen. Ten eerste waren er in Nederland geen wetten over het kopen en dragen van bepaalde kleding (zogeheten wildewetten), in tegenstelling tot veel andere landen. Het stond dienstmeisjes dus vrij hun geld uit te geven aan mooie kleding of sieraden, alhoewel daar wel veel kritiek op was vanuit de samenleving. Ten tweede was kledingproductie een lang en duur proces. Mensen waren daarom vaak erg zuinig op hun kleding en lieten deze na aan kinderen of bediendes. Hierdoor hadden dienstmeisjes soms duurdere kleding in hun bezit. Tenslotte speelde het opkomende kapitalisme in het Nederland van de 17e eeuw een grote rol. Dankzij de namaakzijdes die op de markt verschenen, zoals grofgrijn of armoezijn, konden mensen steeds vaker duurder-uitziende kleding dragen. Een nadeel aan deze namaakstoffen was wel dat zij sneller versleten. Hier was in de 17e eeuw al veel kritiek op: goedkoop wordt uiteindelijk duurkoop, waarschuwden predikanten. Dit laatste — ‘goedkoop wordt duurkoop’ — klinkt misschien wel bekend. Wie in Nederland heeft er niet ooit een shirtje bij de H&M gekocht dat na een jaar niet meer te dragen viel? Veel merken hebben tegenwoordig wel een zogeheten ‘conscious’ lijn, maar echt duurzamere kleding is nog altijd te duur voor de gemiddelde portemonnee. Net zoals vroeger.
Conclusie
Een 17e-eeuws onderwerp, op eerste gezicht zo ver van ons verwijderd, is dus toch een stuk herkenbaarder dan wij denken. Universele thema’s van nu — kapitalisme, duurzaamheid, mode en liefde — speelden ook toen al. Wij kunnen tegelijkertijd ook met een meer kritische blik naar de tekening kijken. Weliswaar speelt de vrouw met minnepijn de hoofdrol, maar haar liefde en lust worden uiteindelijk weggezet als een denigrerend grapje. Ook in de huidige samenleving worden de gevoelens van vrouwen nog steeds niet altijd serieus genomen. In die zin zou je ook de negatieve kanten van de tekening als universeel thema kunnen beschouwen. In welk onderwerp herken jij je uiteindelijk als kijker? Is het de mode, het thema duurzaamheid of juist de objectivering van de vrouw?
