Het duet

De man lacht tevreden terwijl de vrouw geconcentreerd naar haar boekje kijkt. Deze tekening, Het Duet, beeldt deze twee mensen af, die samen muziek aan het maken zijn. De man bespeelt een luit, een muziekinstrument dat in de zeventiende eeuw erg populair was. De luit wordt ook wel als de voorloper van de gitaar gezien. De vrouw zingt uit een boekje waar hoogstwaarschijnlijk de tekst van verschillende liederen in staat. Allebei de afgebeelde personen zien er welvarend uit door hun kledingdracht. Het is op de tekening niet duidelijk waar de kleding van de man van is gemaakt door de tekening, maar de overdadige hoeveelheid stof van de mantel en de grote hoed die de man draagt zijn wel een teken van rijkdom. Ook de vrouw draagt weelderige kleding: een lange jurk met een bontjasje eroverheen. Het tafereel speelt zich af in de slaapkamer, dat is te zien aan het bed dat omringt is met gordijnen.

Het duet, ca. 1660
Frans van Mieris (I) (1635-1681)
22,3 x 17,9 cm, zwart krijt op papier

Links in de bovenhoek van de tekening is de signatuur van Frans van Mieris (1635-1681) te lezen. Hij was sinds 1658 lid van het schildersgilde in Leiden. Hij geboren en getogen in Leiden en bleef hij daar wonen tot zijn dood. Hij was onder andere leerling van de bekende Hollandse meesters Abraham Torenvliet, Abraham van der Tempel en Gerrit Dou. Met die laatste wordt hij gerekend tot de Hollandse Fijnschilders: een groep schilders die zo nauwkeurig mogelijk de werkelijkheid wilde weergeven en daarbij een zeer precieze schilderestijl gebruikten. Hij tekende en schilderde vooral voorstellingen uit het dagelijks leven op klein formaat, net zoals op de tekening Het Duet.

De weergegeven personen in het duet zijn waarschijnlijk Frans van Mieris zelf en zijn toenmalige vrouw, Kniertje van der Kock. Deze tekening presenteert de schilder als een muziek liefhebber: hij lacht starend naar zijn publiek, de toeschouwer. Zijn vrouw zet hij hier neer als een elegante dame die aan het zingen is. De muziek dient op deze tekening als metafoor voor de liefde. Ook het interieur, met het bed op de achtergrond, benadrukt dat het om een liefdesscène gaat, de slaapkamer was namelijk de plek waar de man en vrouw intiem konden zijn.

Opvallend aan deze tekening is de rol van de vrouw. De vrouw wordt zingend afgebeeld, begeleid door de man op de luit. Hiermee lijkt de schilder enigszins te impliceren dat de vrouw dus begeleid moet worden door een man, dat ze niet op zichzelf muziek kan maken. Ook in veel andere tekeningen en schilderijen uit die tijd komt dit terug: de vrouw wordt vrijwel altijd zingend of spelend aan de piano afgebeeld, begeleid door iemand anders (meestal de man). De vrouw wordt echter bijna nooit afgebeeld met een ander muziekinstrument, of wanneer ze alleen muzikaal bezig is. Er zijn echter een paar uitzonderingen, zoals het schilderij Luitspelende Vrouw van Frans van Mieris (I) uit 1663, die op dit moment in de Scottish National Gallery in Edinburgh hangt. Hier is een vrouw afgebeeld die een instrument, de luit, bespeelt. Maar dit soort schilderijen van vrouwen die alleen muziek maken zijn schaars. De vrouwen die zijn afgebeeld zijn vaak mooie, welvarende vrouwen, waardoor de focus van deze afbeeldingen meer ligt op de vrouwelijke schoonheid, dan op het feit dat ze muziek speelt of zingt.

Luitspelende Vrouw, 1663
Frans van Mieris (I) (1635-1681)
33,7 x 29,2 cm. olieverf op paneel
Scottish National Gallery

De tekening Het Duet kan gezien worden als een voorbeeld van de rolverdeling tussen man en vrouw rond de zeventiende eeuw. In deze tekening zijn Frans van Mieris en zijn vrouw in de rol van een ongetrouwd koppel afgebeeld, wat meer bijdraagt aan de erotische spanning van het afgebeelde. De man heeft duidelijk een begeleidende functie: spelend op zijn luit kan hij de vrouw begeleiden bij het zingen. Tegenwoordig zijn de verhoudingen tussen de man en vrouw gelijkwaardiger en zijn de taken in het huwelijk vaak meer verdeelt. Maar hoe zit het dan met de verhoudingen de muziek? Een blik op de hedendaagse rol van de vrouw in de muziek laat zien dat de verhoudingen tussen man en vrouw in de muziek nog steeds niet helemaal gelijkwaardig is. Echter, in andere muziekgenres zoals Pop, Rock en Jazz zijn er tegenwoordig minder sekseverschillen en kunnen vrouwen op hun eigen voorwaarden daaraan deelnemen.

Neem als voorbeeld orkesten en hun dirigenten. Vaak wordt de rol van een dirigent vervuld door een man. Wereldwijd zijn er van de 744 permanente grote orkesten slecht 32 die een vrouwelijke chef hebben. Dat is slechts 4,3 procent. Karina Canellakis werd in 2019 de eerste vrouwelijke chef-dirigent van een Nederlands symfonieorkest: het Radio Filharmonisch Orkest. Haar voorgangers waren allemaal van het mannelijke geslacht, maar waarom zou een vrouw niet over dezelfde muzikale leiderschapskwaliteiten kunnen bezitten als een man? Je zou denken dat dit soort ouderwetse verhoudingen in de zeventiende eeuw thuishoren, zoals is afgebeeld door Frans van Mieris in zijn tekening van Het Duet, maar de man-vrouw verdeling is in de hedendaagse muziekcomposities nog steeds een onderwerp van discussie.