Immaterieel erfgoed

Immaterieel erfgoed gaat over gewoontes, gebruiken, kennis, uitdrukkingen en vaardigheden die groepen of gemeenschappen erkennen als deel van hun cultureel erfgoed. Cultuuruitingen die groepen als wezenlijk ervaren voor hun identiteit. Er wordt nu gewerkt aan een nationale inventaris van immaterieel erfgoed, dat Nederlanders als wezenlijk ervaren voor hun identiteit. Herdenkingen zijn ook een vorm van immaterieel erfgoed. In het 2013 wordt 150 jaar afschaffing van de slavernij herdacht. Welke vormen van herdenking zijn er? Welke tradities zijn belangrijk voor de identiteit van verschillende groepen in de Nederlandse gemeenschap, met name de nazaten van de tot slaaf gemaakten?

In Nederland is pas sinds kort ook buiten de Surinaamse en Antilliaanse gemeenschap aandacht voor het slavernijverleden. De slavernij in Nederlands-Indië is helemaal nog amper onderzocht. Het bewustzijn van een koloniale geschiedenis is zo goed als afwezig in de Nederlandse cultuur, terwijl er zoveel invloeden zijn. Nederland was een geheel ander land geweest zonder die 17de-eeuwse expansie, zonder de Gouden Eeuw. Bekijk een willekeurig schilderij van Vermeer en je ziet de parels, tapijten, beverbont, stoffen, thee, koffie, tabak, suiker en andere ‘koloniale producten’. Mensen brachten spullen mee, gewoontes en rijkdommen.

Hardnekkig racisme

De slavenhandel en slavernij zijn gemengd met beelden over ras. De christelijke Europese handelaren beschouwden zwarte Afrikanen als minderwaardig. Slavernij zorgde voor hardnekkige negatieve beelden over zwarten. Een vrije zwarte ging niet door als vrij, tenzij het bewijs erbij geleverd werd. Alleen met de toevoeging 'blanke' slavin of 'christen' slaaf werd de vanzelfsprekende gelijkstelling van ‘zwart’ en ‘slaaf’ doorbroken. Met de afschaffing van de slavernij waren deze 300 jaar oude beelden niet ineens verdwenen. Integendeel, de hardnekkigheid van racisme mengde zich met de onbespreekbaarheid ervan. De manier waarop slavernij heeft bijgedragen aan racisme is nog altijd moeilijk te benoemen.

Saidiya Hartman heeft een baanbrekende studie Scenes of Subjection. Terror, slavery and self-making in 19th century America geschreven. De vormen van terreur en verzet, die onderdeel waren van het systeem van slavernij, zijn vastgeroest aan beelden over zwarte en witte mensen. Die beelden bleven ook na de afschaffing van de slavernij bestaan. Ook al waren de mensen officieel vrij, de macht was nog in handen van de witte planters en regering. Vrijgemaakten moesten bijvoorbeeld nog 10 jaar op plantages werken. De kleur van iemands huid was nog steeds sterk bepalend voor zijn of haar positie. Emancipatie bracht ook nieuwe vormen van dominantie van blanke elites en dienstbaarheid van zwarten aan witten. De zweep verdween uit het zicht, maar niet uit het gevoel en de omgangsvormen. Gedwongen contractarbeid voor de vrijgemaakten en tegemoetkomingen voor de planters zijn symbolisch voor de blijvende machtsverhoudingen tussen zwart en wit. De erfenis van slavernij bestaat ook uit een racistische samenleving. Bij de opening van De Zwarte Bladzijde in de Gouden Eeuw tentoonstelling van het Amsterdam Museum, vertelde Joyce Overdijk-Francis dat haar tante op Curaçao één van haar kinderen, die blanker is dan de andere kinderen, steevast voortrok.

Saidiya Hartmans inzichten helpen om de lange naweeën van de slavernij te begrijpen en het taboe op het gesprek over racisme te doorbreken. Immaterieel erfgoed bestaat niet alleen uit vrolijke tradities, maar ook uit pijnlijke herinneringen. "Als je kijkt naar wat we met onze menselijke intelligentie bereikt hebben, bijvoorbeeld op het gebied van techniek, dan steekt onze wijsheid op immaterieel niveau daar bleek bij af", schrijft Hester Macrander in een ander verband in Trouw, 8 juni 2013. "Door schade en schande wordt men wijs", om ervan te leren moet je het wel eerst voelen.

Dineke Stam
Mede-organisator van de bijeenkomst Spoken Slavery op 20 juni 2013 bij Imagine IC