Jan Wagenaar en het tolprivilege van 1275

Voor de Amsterdamse geschiedenis is het tolprivilege een zeer bijzonder document. Vanwege die eerste schriftelijke vermelding van de stad uiteraard, maar ook door de betekenis ervan. Graaf Floris V van Holland bepaalde hiermee dat ‘lieden die nabij de Amsteldam verblijven’ in zijn gebied, het graafschap Holland, geen tol hoefden te betalen bij het vervoer van hun goederen. Hierdoor kreeg Amsterdam een bevoorrechte positie, die een katalysator zou blijken te zijn in de ontwikkeling van de kleine nederzetting tot handelsstad.

Het tolprivilege is afgebeeld op het portret dat Tibout Regters in 1761 schilderde van Jan Wagenaar (1709-1773). Deze gezaghebbende ‘historieschrijver der stad Amsterdam’ houdt het beroemde stuk perkament in zijn hand en is omringd door andere voor de stad belangrijke documenten. Zo rust zijn hand op een boek met resoluties van de vroedschap. Hieronder ligt het titelblad van het eerste deel van Wagenaars beschrijving van Amsterdam. Links op de tafel ligt één van de 21 delen tellende Vaderlandsche historie van zijn hand. Op de stoel en op de grond liggen allerlei archiefstukken. Op de achtergrond hangt de prent met de beroemde vogelvluchtkaart van Amsterdam van Cornelis Anthonisz. uit 1544. Alle boeken en documenten zijn herkenbaar en waarheidsgetrouw weergegeven.

Wanneer we echter het tolprivilege op het schilderij vergelijken met het originele document lijkt het er niet echt op. De vorm van het document is hetzelfde en er hangt net als bij het origineel één zegel aan. Dit zegel is op het schilderij wat minder beschadigd, maar we zijn dan ook twee-en-een-halve eeuw verder. De tekst heeft in beide gevallen zes regels, maar het handschrift is op het schilderij regelmatiger weergegeven. De tekst op het schilderij begint met een grote dik aangezette hoofdletter, terwijl op het document dat niet het geval is. 

Wagenaar had als geschiedschrijver van de stad toegang tot de oude papieren van de stad, die in de IJzeren kapel in de Oude Kerk werden bewaard. Hij wist dus heel goed hoe het document eruitzag. Maar de toegang tot de IJzeren kapel was exclusief en Wagenaar heeft het document waarschijnlijk niet vaak gezien. De schilder zal er helemaal niet in hebben gemogen om het document goed te bestuderen. Kopieermachines en iPhones waren er niet, zodat Wagenaar uit zijn hoofd een beschrijving van het document heeft moeten geven. Het zal hem vast gestoord hebben dat juist dat document niet goed op het schilderij stond. Hij was de eerste Amsterdamse geschiedschrijver die door de originele stukken te gebruiken een zuiver beeld van de geschiedenis van Amsterdam heeft kunnen geven. 

Het tolprivilege is alleen vandaag in de Schatkamer van het Stadsarchief te zien. 

Klik hier voor meer informatie over dit object.