De Archeologie van Graffiti

De Britten Paul Graves-Brown en John Schofield publiceerden in 2011 bijvoorbeeld over de graffiti van de Sex Pistols in hun voormalige oefenruimte in Londen. Ze bestempelden deze ontdekking als “may be of greater significance than the discovery of early Beatles recordings”. Toen zij dit artikel schreven was English Heritage – de Engelse Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed - net klaar met de fotografische registratie van alle - let wel alle (!) - militaire graffiti in de kazernes van heel Groot Brittannië uit de Koude Oorlog. Kortom, ook archeologen hebben interesse in graffiti. Bij deze laatste categorie, de militaire graffiti, wil ik in deze blog nu verder stilstaan.

Wat is militaire graffiti?

Militaire graffiti zijn, zoals de naam zegt, teksten en schilderingen die door militairen zijn aangebracht tijdens de uitoefening van hun functie. En of militairen nu als dienstplichtigen gelegerd waren in de Stelling van Amsterdam in 1925, zich stuk verveelden in hun kazerne in 1975, of voor de Verenigde Naties uitgezonden waren naar Libanon of Srebrenica in de jaren 80 en 90, ze lieten overal graffiti achter. Graffiti gaat als uiting hand in hand met het militaire leven en wel onder alle omstandigheden.

Kazernes van Ede

In mijn eigen werk ben ik militaire graffiti inmiddels in grote hoeveelheden tegengekomen. Toen de Gemeente Ede in 2012 vroeg om een bouwbiografisch onderzoek^[i] in de leegstaande kazernes van de stad, had graffiti eerst helemaal geen prioriteit in het plan van aanpak. Toch werden in het onderzoek maar liefst 275 voorbeelden van militaire graffiti geregistreerd in negen verschillende gebouwen. De uitingen variëren van kleine ‘tags’ tot grote ‘pieces’. Het bijzondere aan deze collectie is dat zij een doorsnede geeft van de hele geschiedenis van de kazerne vanaf 1900 tot nu. De vroegste graffiti stamt uit 1910, toen de stallen van de artilleriekazerne nog gloednieuw waren, de jongste uit 2010 toen de laatste militairen definitief de deuren achter zich dicht gooiden. Ook in de Tweede Wereldoorlog bleven de kazernes niet onbeschreven, zo blijkt onder andere uit de krabbels van de Duitse Kriegsmarine Matroos W. Brandt, die zijn naam veelvuldig achterliet in de Bergansius kazerne in 1944.

Ook is er graffiti - van het formaat dat moderne schrijvers ‘pieces’ zouden noemen - die vragen oproept. In de Mauritz kazerne bevond zich bijvoorbeeld een schildering die qua stijl duidelijk niet door een local is aangebracht. Deze voorstelling van een man met sombrero en sambaballen doet eerder Latijns-Amerikaans aan dan Nederlands, maar wat el Escritor dan te zoeken had in een Nederlandse kazerne is tot op heden onbekend. Dat aandacht in cultuurhistorische zin van levensbelang is op dit onderwerp laat deze casus ook zien, want hoe fraai sommige schilderingen ook waren, velen zijn genadeloos onder de sloophamer verdwenen. In dat opzicht is militaire graffiti zeker niet anders dan de straten van Amsterdam of New York.

Fort benoorden Spaarndam

Een andere casus waar graffiti een grote rol speelde is die van het Fort benoorden Spaarndam, in de Stelling van Amsterdam. Toen de eigenaar van het fort besloot dit te gaan herbestemmen, kaartte Stichting Krayenhoff aan dat dit niet kon zonder rekening te houden met de bijzondere muurschilderingen in het leegstaande fort. Deze muurschilderingen waren per toeval onder nieuwere verflagen ontdekt door de vrijwillige gidsen van de stichting. Uiteindelijk gaf de Provincie Noord-Holland daarom de opdracht om een volledige inventarisatie en waardering van de collectie uit te voeren. Dit bleek een flinke klus, waarbij ik als bouwbiograaf samen met restaurateur Nico van der Woude (SRAL) weken lang camera’s en lampen door het vochtige, donkere fort zeulde om alles in kaart te brengen. In totaal werden 231 schilderingen en decoraties gevonden, gemaakt in grofweg de periode 1900 tot 2000. Een groot deel daarvan mag overigens niet de naam graffiti dragen, omdat het gaat om functionele teksten en kamernummers die op muren en kozijnen waren aangebracht om je weg door het fort te kunnen vinden.

Een ander deel valt echter wel onder graffiti, zoals uitgebreide landelijke taferelen met herders en bootjes. Andere schilderingen hebben een ceremonieel of officieel karakter zoals de wapenschilden van de Provinciën en het Koninkrijk. In deze categorie vallen ook twee grote schilderingen die bewust tegenover elkaar zijn aangebracht in de centrale hal van het fort. Aan de ene zijde bevindt zich een afbeelding van trotse Kozakken in volle wapenrusting. Aan de overzijde een afbeelding van verslagen Franse soldaten. Samen vormen de schilderingen een herinnering aan de overwinning op Napoleon en de oprichting van het Koninkrijk der Nederlanden in 1813. Ook hier bleef het fort niet onbeschilderd in de Tweede Wereldoorlog. Duitse troepen sierden verschillende kamers op met hakenkruizen of SS-tekens. In een van de ontspanningsruimten bracht iemand met vaardige hand portretten van Marlene Dietrich en Zarah Leander aan.

De meeste schilderingen in het fort zijn echter minder politiek. De voormalige ziekenboeg van het fort had tussen de plekken van de bedden vrolijke portretten van meisjes, of grappige prenten van kaartende oude dametjes. Wat hier interessant is, is dat de schilderingen al in de jaren 50 volkomen waren afgeschreven als cultuurhistorisch erfgoed en werden afgedekt met witte verf. Het is dankzij de tomeloze inzet van enthousiastelingen dat de schilderingen centimeter voor centimeter met een scalpel zijn blootgelegd en nu hopelijk behouden blijven.^[ii]

De betekenis van graffiti

Het leuke van de verschillende cases die ik zo ben tegengekomen is dat je ze naast elkaar kan zetten en dat er dan aardige patronen zichtbaar worden. Zo is er bij militaire graffiti een aantal thema’s dat steeds weer terugkomt. De belangrijkste daarvan is misschien wel humor. Zonder humor lijkt er geen soldatenleven mogelijk, lijkt het kijkend naar de graffiti. Humor komt in alle tijden in graffiti terug. Daarnaast zijn er ook typisch militaire thema’s als de strijd tegen de militaire hiërarchie, of de trots op de eigen eenheid. Die trots wordt niet alleen intern binnen de groep geuit door het aanbrengen van het eenheidsembleem in stickervorm op de meest uiteenlopende plaatsen, maar ook juist duidelijk in oppositie tegenover ander eenheden. Staat het gebouw van de soldaten van het Regiment Verbindingsdienst tegenover het gebouw van de Lichte Luchtdoelartillerie, dan zullen zij al snel hun best doen om het gebouw van de ander met hun stickers te veroveren, wat op zijn beurt weer een tegenactie van de andere groep uitlokt. In de kantine van de Mauritskazerne lukte het een Duitse NAVO-soldaat een sticker zo achterlijk hoog op een raam te plakken, dat hij ofwel niet werd opgemerkt, ofwel niemand erbij kon en zo tot aan de sloop van het gebouw is blijven zitten.

Kortom, ook bij militaire graffiti geldt het principe dat wie gezien wil worden, moet zijn best doen, maar wie een tijdje behouden wil blijven, heeft net als op straat veel lef nodig en bovenal een flinke dosis geluk.

 

[i]  ‘Bouwbiografie’ is de naam die we hebben gegeven aan een vorm van archeologisch sporenonderzoek in gebouwen.

[ii] Fort benoorden Spaarndam is af en toe open voor het publiek. Kijk daarvoor op de pagina van Stichting Krayenhoff