Liefdesverdriet
Wie denkt dat een de tulp een typisch “Hollands” product is, vergist zich deerlijk. “Onze trots” komt uit Perzië, waar de tulp een in het wild groeiende bloem is.
Badende Shirin, illustratie achttiende-eeuws handschrift
Een oosterse legende uit de dertiende eeuw verhaalt over een jongeling genaamd Farhard, die verliefd werd op de Perzische prinses Shirin. Zij wees hem af. Farhard trok met een gebroken hart de woestijn in. De tranen die hij plengde, veranderden in tulpen zodra ze met het warme droge zand in aanraking kwamen. Deze wilde bloemen, in Perzië ‘lalé’ genoemd, werden het symbool van de volmaakte liefde. Ze werden uitgegraven en in de koninklijke tuinen geplant. Ook in Turkije werden vervolgens tuinen met geurende bloemen aangelegd. De tulp nam er een steeds belangrijke plaats in, het werd zelfs de nationale bloem van Turkije.
Flora's Malle Wagen, Allegorie op Tulpomania, Hendrik Pot, 1640, Collectie Frans Hals Museum
De weg naar Europa
In 1562 worden de eerste tulpenbollen vanuit Constantinopel naar Antwerpen verscheept, vandaaruit komen ze in Noord-Nederland terecht. Ze veroorzaken een rage, een heel dure zelfs: de tulpenkoorts breekt in alle hevigheid uit. De bollen kosten een fortuin en richten menig koopman ten gronde. Op bloemstillevens uit de zestiende en zeventiende eeuw is de tulp de meest voorkomende bloem. Ook op allerlei textiel en op meubelen worden tulpen aangebracht en niet te vergeten op muurtegels, tegeltableaus en Delftsblauw aardewerk. In de volkskunst is de tulp eveneens een veelgebruikt motief. Niet verwonderlijk dus dat hij op heel veel merklappen voorkomt. In alle soorten en maten, van losse tulpen op lange stelen, tot tulpen in een vaas of pot, al dan niet samen met rozen en anjers.
Tulp en Spin, Bartholomeus Assteyn, tekening, 1650-1670, collectie Amsterdam Museum
Zeg het met tulpen
De symboliek is al bijna even rijk. In de zeventiende eeuw is de tulp op God gericht. Als de zon niet schijnt, verlept de tulp; als de zon wel schijnt, is hij met zijn lange rechte steel naar de hemel gekeerd. Later in diezelfde eeuw verandert dat in vergankelijkheid. De tulp is slechts een kort leven beschoren. Het is een vanitassymbool: de mens is sterfelijk.
Maeghde Wapen, uit Houwelyck, Jacob Cats, 1625
Volgens Jacob Cats verwijst de tulp naar kuisheid. In Houwelyck (1625), een werk van zijn hand, is in het eerste deel ‘Maeght’ een ‘Maeghde-wapen’ opgenomen; een ruitvormig wapenschild met één gesloten tulp in een met dansende putti versierde pot waaromheen bijen zwermen. Het schild wordt gedragen door twee jonge vrouwen, van wie er één een borduurraam met een onvoltooid borduurwerk aan haar rechterarm draagt. Het motto luidt: ‘lateat dum pateat’, laat zij gesloten zijn, terwijl zij zich toont. De gesloten bloem staat voor maagdelijkheid.
Tegel, Delft, ca. 1630 en Patroon uit Merk en Stoplappen uit het Burgerweeshuis van Amsterdam, Berthi Smith-Sanders
Mogelijk zijn de tulpen op tegels het voorbeeld geweest voor veel kruissteekpatronen. De ‘drietulp’ is van de zeventiende tot ver in de negentiende eeuw populair. Het is een grote tulp met lange steel geflankeerd door twee kleinere exemplaren. Een ander motief is de bloempot met een tulp in het midden en links en rechts daarvan een anjer en een roos. Hier is de tulp het zinnebeeld van de volmaakte liefde, de roos van de liefde tussen man en vrouw en de anjer van de moederliefde. Deze afbeeldingen vinden rechtstreeks hun weg naar de merklap. Of de nog jonge borduursters op de hoogte zijn geweest van de symbolische lading is niet met zekerheid te zeggen. Mogelijk zijn de bloemen puur vanwege hun schoonheid over de doeken uitgestrooid. Maar hoe het ook zij, al vier eeuwen lang zijn we in de ban van de tulp, één van onze belangrijkste exportproducten.