Recent gerestaureerd I

Achtergrond

Tot het oorspronkelijke meubilair van de kamer behoort een set van 26 notenhouten stoelen met veelkleurige bekleding op de zitting en de rug. De stoelen zijn voorzien van gedetailleerd snijwerk van laurierkransen, voluten en palmtakken, cannelures en rozetten. Hoewel ze - afgezien van een stuknummer op de lendenregel – niet gesigneerd of gemerkt zijn door de maker wordt aangenomen dat  ze in Parijs vervaardigd zijn.  Eén van de twee dressoirs uit hetzelfde eetkamerensemble draagt namelijk nog het  inktstempel van de maker, ‘Mercier frères […] Paris’.  Dit ‘huis’ dat als bekende producent van luxe meubilair  tot in de jaren 80 van de twintigste eeuw op hetzelfde adres gevestigd was , stond er om bekend dat ze lang niet alles consequent stempelde wat ze maakte.

De meubelbekleding of tapisserie werd echter door een andere firma geproduceerd. Vermoedelijk was dit de firma Braquenié frères. Dit nog altijd bestaande bedrijf leverde ook de tapisserie wandbespanningen van de eetkamer. In de jaren 1860-1870 was het een toonaangevend bedrijf dat leverde aan het Franse hof en tal van internationale klanten.  Ze hadden ateliers in Aubusson en Mechelen en een handelshuis in Parijs. Tapisserie werd destijds nog op traditionele, zeer arbeidsintensieve wijze geweven. Uitgaande van een jaarproductie van 6 m² door één wever  zal alleen al de vervaardiging van de stoelbekledingen circa vijf manjaren werk hebben gekost!

Aanleiding

Hoewel het ensemble voor Nederland uniek is wordt het nog geregeld gebruikt. Dit geeft slijtage en soms zelfs regelrechte schade. Het Amsterdam Museum is als beheerder van de roerende goederen in de ambtswoning verantwoordelijk voor het behoud en het museum begeleidt de restauraties. Dit keer was het een tiental stoelen dat kapot is gegaan.

De stoelromp

Schade aan de stoelrompen ontstaat onder andere door het bekende  ‘wippen’ op de achterpoten.  De hefboomwerking van de zitting ten opzichte van de poten kan de verbinding op den duur loswrikken. Bovendien is er vaak speling ontstaan op de verbindingen tussen voorpoten en zittingregels, sommige voorpoten zijn zelfs afgebroken op het ingesnoerde deel van het draaiwerk.

Bij het bekijken van oude foto’s van de stoelen viel op dat voorpoten vroeger zwenkwieltjes hadden. Tegenwoordig zijn die vervangen door een soort glijdoppen. Waarschijnlijk zijn de wieltjes op den duur beschadigd geraakt – ze zijn nogal kwetsbaar bij geregeld verschuiven onder belasting.

Restaurator Hanneke Rijks die het houtwerk van de stoelen herstelde, ontdekte tijdens de behandeling dat de uitvoering van het snijwerk kleine verschillen vertoonde.

Zulke verschillen in uitvoering kunnen wijzen op een ongelijktijdige productie, maar evengoed kan er bijvoorbeeld in een groot bedrijf met meerdere houtsnijders sprake geweest zijn van verschillende ‘handen’.  Ondanks dat er nauwgezet een ontwerp gevolgd moest worden, geleverd door de tekenaar, ontstonden minieme interpretatieverschillen door de uitvoerende houtsnijders.

Ook verschillen deze stoelen qua constructie; een deel van de set is uitgevoerd met een vrij groot formaat deuvels en een ander deel met pengatverbindingen.

De verschillend uitgevoerde verbindingen zijn waarschijnlijk geen toevalstreffer. In de achttiende-eeuwse voorbeelden werden nog zogenaamde getoogde pengatverbindingen toegepast; versprongen ingeboorde houten doken (toognagels) borgden daarbij de ongelijmde pengatverbinding. Begin negentiende eeuw werd steeds meer afgezien van (zichtbare) toognagels en de nauwkeurig passende pengatverbinding werd nu verlijmd. Een volgende ontwikkeling was het vervangen van de pengatverbinding door ingeboorde losse houten stiften, een zogenaamde deuvelverbinding. Deze  verbinding is met machineboren snel en precies uit te voeren en dat maakte hem goedkoper dan de  veel bewerkelijker pengatverbinding. Hoewel technisch inferieur wordt ze  tot de dag van vandaag regelmatig toegepast in meubilair. In de stoelconstructie zijn we dus als het ware getuige van een verschuiving van ambachtelijke productie naar meer seriematig en relatief ongeschoold werk.

De stoffering

Een ander kwetsbaar punt is de stoffering van de stoelen. In het verleden is reeds geprobeerd de slijtage van de zittingen te beperken door ze af te dekken met  losse hoesjes. Dit beschermt de tapisserie enigszins, maar verhindert niet dat het binnenwerk van springveren op den duur door de singels drukt. (afb. 6 ) Ook de ruggen waren kwetsbaar.  Het ripsweefsel van wol en katoen aan de achterzijde van de rug is uiteindelijk niet tegen het leunen bestand en de rugvulling werd langzaam maar zeker door het rugraam gedrukt. (afb. 7,8) Vrijwel overal zijn daarbij  scheuren in de oude stof ontstaan. Herstel van de oude achterruggen bleek een bewerkelijk deel van de restauratie. Textielrestaurator Lisca Wurfbain heeft de losgehaalde achterruggen één voor één behandeld; oude doubleringen van een moderne ribcord zijn losgehaald, lijmresten werden verwijderd, de oude stof is gekeerd en van een nieuwe doublering voorzien. Aan de zichtzijde werden de losse vezels met fijne spansteken  vastgezet.

Toen zoveel bekledingen losgehaald moesten worden, kwam daarbij de minder verschoten binnenzijde  van de tapisserie voor de dag. Dit betekende een uitgelezen kans om de kleuren vast te leggen van de zeer gedetailleerde natuurgetrouwe voorstellingen van boeketten, fruit ,vogels en vlinders. Zeer indrukwekkend is ook dat letterlijk iedere stoelrug en zitting een uniek patroon heeft.

Daarna was de stoffeerder Doron Overmars in staat om met hergebruik van de oude materialen de beschadigde ruggen en zittingen weer op te bouwen.

Een deel van het exclusieve eetkamermeubilair  van de ambtswoning  heeft Amsterdam tijdelijk verlaten en is t/m 28 februari 2016 te zien in het Gemeente Museum Den Haag, op de tentoonstelling ‘Nederland dineert’ over vier eeuwen tafelcultuur.

Literatuur:

Braquenié : une histoire du décor français : textiles XXII, Catalogus Sotheby’s 2005, Parijs,Mertens, Meubeltapisserieën in de Nederlanden en Frankrijk vanaf de late middeleeuwen tot 1900. Aspecten van productie, iconografie, distributie en gebruik, (proefschrift) Leiden 2008

Ledoux-Lebard, Le mobilier Français du XIX^e siècle. Dictionnaire des ébénistes et menuisiers, Les éditions de l’Amateur: Paris, 2000, 478

P. Krabbe & H. Smit, Het huis van de burgemeester. Herengracht 502 in Amsterdam. Architectuur, interieur en bewoningsgeschiedenis. Uitgeverij THOTH Bussum/Bureau Monumenten & Archeologie Amsterdam 2011