#020today: Adriaan de Lelie

Hoe kun je het werk van Adriaan de Lelie in het kort kenschetsen?

In zijn geboorteplaats Tilburg leerde De Lelie de beginselen van het schilderen van zijn vriend Cornelis van Spaendonck, die later bekend zou worden als schilder van bloem- en fruitstillevens. Beiden trokken voor hun verdere ontwikkeling naar Antwerpen, waar De Lelie in de leer ging bij de nu onbekende behangsel- en decoratieschilder A. Peeters. Omdat hij zich wilde toeleggen op het schilderen van portretten en figuren stapte hij na een paar jaar over op de lessen van André-Bernard de Quertenmont. Uiteindelijk is De Lelie als portretschilder het meest bekend geworden. Het grootste deel van zijn oeuvre bestaat uit portretten, maar in Amsterdam is de schilder op aanraden van de bekende verzamelaar Gildemeester ook genrestukken gaan schilderen. Verder zijn er nog enkele religieuze stukken van zijn hand bekend.

Wat is typerend voor het familieportret uit de achttiende eeuw?

Het familieportret heeft in Nederland een lange traditie. De wortels liggen bij de vijftiende-eeuwse altaarstukken met geportretteerde familieleden op de luiken, knielend in aanbidding voor de bijbelse voorstelling op het hoofdpaneel. In de tweede helft van de zestiende eeuw werd de familie voor het eerst zelf het onderwerp en zo ontstond een nieuw genre in de schilderkunst. Hierna nam de productie van familieportretten een hoge vlucht.

Iedere generatie drukte zijn stempel op het familieportret. Zo werd de uitbeelding van de families minder plechtstatig en verdween de moraliserende strekking naar de achtergrond. Het type familieportret dat in de achttiende eeuw ontstond in de Noordelijke Nederlanden en Engeland wordt in het Engels aangeduid als ‘conversation piece’. Hieronder verstaat men gezelschapstukken waarop twee of meer voluit geportretteerde figuren (vrienden of familie) informeel zijn afgebeeld in een huiselijke omgeving die hun maatschappelijke status typeert. De figuren zijn kleiner dan levensgroot en hun houdingen en gebaren wijzen op een vorm van ongedwongen conversatie. In het Nederlands worden deze schilderijen daarom ook wel ‘babbelstukken’ genoemd. De Lelie is een van de belangrijkste schilders van deze babbelstukken.

In deze blog staan drie bruiklenen van het Amsterdam Museum. Kun je iets vertellen over de rol van deze werken in het verhaal van de tentoonstelling?

In 1792 vervaardigde De Lelie een portret van Isaac Lodewijks en zijn familie (foto boven). Dit wordt getoond bij een familieportret dat De Lelie omstreeks 1799 maakte samen met de landschapsschilder Egbert van Drielst. De familie Lodewijks is vereeuwigd op het buitenverblijf Reigersdaal aan de Amstelveenseweg, de onbekende familie op het landgoed Elswout bij Overveen. Opvallend zijn de verschillen tussen de twee buitens. Op Reigersdaal zien we strak geschoren heggen, een vijver en monumentale tuinvazen. Elswout is daarentegen aangelegd in een landschappelijke stijl. Het is ook interessant om de stijl waarin de tuinen zijn geschilderd te vergelijken. Bij het portret van de Lodewijks schilderde De Lelie het landschap zelf, bij het andere portret nam Van Drielst dit onderdeel voor zijn rekening.

Het portret dat Leendert Overbeek van zijn familie maakte (foto hierboven), hangt op de tentoonstelling bij de De Lelie’s portretten van de families Weddik Wendel en Salm. Overbeek is vooral bekend als behangelschilder en tekenaar van landschappen en dit is het enige portret dat van zijn hand bekend is. Enkele familieleden zijn als portret-in-portret in de voorstelling opgenomen. Hiermee verlevendigde Overbeek het schilderij en het bood bovendien een slimme oplossing voor de moeilijkheid om alle familieleden op het portret vast te leggen.

Het familieportret van Hendrik Pothoven (foto hierboven) is ondergebracht bij het thema interieur. Wie deze familie is, hebben ook wij helaas niet kunnen achterhalen. Het gezelschap bevindt zich in een luxueus ingerichte achterkamer met door het raam zicht op een tuinhuis. Samen met familieportretten van Elisabeth Geertruida Wassenbergh, Louis François Gerard van der Puyll en Hieronymus Lapis laat Pothovens schilderij de ontwikkeling van het rococo naar het neoclassicisme zien.

De tentoonstelling ‘Adriaan de Lelie en het achttiende-eeuwse familieportret’ in het koetshuis van Museum Van Loon omvat in totaal dertig werken en is te zien t/m 19 januari 2015.

Bekijk de bovenstaande schilderijen in de Collectie Online:Adriaan de Lelie, Leendert Overbeek en Hendrick Pothoven.