Kunstenaars, (kunst)historici, ontwerpers en museologen spraken op 13 januari 2016 over uiteenlopende museale cases, van de verbeelding van de (geschiedenis van) psychiatrie, tot de Molukse treinkapingen en de vraag hoe de Heineken Experience met de problematiek van alcoholisme omgaat. Wat zijn eigenlijk moeilijke onderwerpen of ‘difficult heritage’? De discussie is, zoals vaker bij museologische onderwerpen, in Angelsaksische landen eerder ontstaan dan in Nederland. Op de ICMAH Annual Conference in 2007 sprak Sharon Macdonald over geschiedenissen, die een positief zelfbeeld niet versterken maar juist verstoren, die sociale verschillen en conflicten juist tonen in plaats van de heroïsche of op vooruitgang gerichte geschiedenissen die musea traditioneel brengen. Tentoonstellingen over maatschappelijke controverses zijn een voorbeeld van wat Barbara Kirshenblatt-Gimblett de ‘nieuwe eerlijkheid’ noemt, die musea ertoe gebracht heeft om op een meer reflexieve manier ook de ‘darker side of human society’ te presenteren.

Impact

Willen bezoekers wel naar tentoonstellingen over gecompliceerde en controversiële onderwerpen? En wat hebben die tentoonstellingen voor impact op hen? Er is nog relatief weinig onderzoek gedaan naar de effecten op bezoekers. De sprekers hadden het over verschillende vormen van impact. Juist bij controversiële onderwerpen hangt het sterk af wie de beschouwer is. Het jasje van gijzelnemer Max noemde Wim Manuhutu daarom ook (vrij naar Dolly Parton) ‘a coat of many meanings’. De emotie die het leren jack met rode verfsporen bij de kogelgaten oproept bij Molukse bezoekers is anders dan bij het niet-Molukse publiek. De wijze van presentatie is ook van invloed. De ‘zakelijke’ presentatie van Max’ jas, liggend in een vitrine, wekt andere emoties dan de dramatische manier waarop het concentratiekamp jasje uit het Rijksmuseum tentoongesteld is. De impact van de jas was, zo vertelde Wim, meer begrip tussen betrokkenen en buitenstaanders.

Immersion

Bij de Heineken Experience is de impact van een totaal andere orde. Daar moet de bezoeker Heinekenized worden. En dat gebeurt door onderdompeling, letterlijk: tijdens de experience wordt je zelf het bier, in een bewegend soort vat, met waterdruppels en geuren van hop. Bij die immersion zijn alle zintuigen betrokken. Ik was een van weinige in de zaal die er ooit geweest was. Jammer, want het is een leerzame ervaring ook voor museumconservatoren, om te zien hoe publiek betrokken wordt bij het Heineken verhaal. Juist de zintuiglijke ervaring kan taal- en cultuurverschillen overbruggen. Bierdrinken is natuurlijk al een tamelijk universele gewoonte.

Soms lukt het niet om culturele verschillen te overbruggen. Het Urbanian pavilion op de World Expo in Shanghai (2010) - gemaakt door KossmannDe Jong -  had een grote wow-factor door het spectaculaire decor van gerecycled materiaal. De Chinezen vonden het prachtig, maar begrepen niet de ironie van een abstracte stad in een land waar alles zo precies mogelijk wordt nagemaakt.

Kunstenaars

Bij een Wereldtentoonstelling of de Heineken Experience zijn ontwerpers de scheppers van deze narratieve ruimtes. Ook kunstenaars willen impact hebben op hun publiek. Zeker een kunstenaar als Patricia Kaersenhout voor wie kunst ook een actiemiddel is. Ze wil mensen bewust maken van gedwongen prostitutie en een relatie leggen met slavernij. Richtte ze zich bij Handle with Care in het Tropenmuseum in een gezamenlijk project met kunstenaar Jimini Hignett - tot een voornamelijk westers museumpubliek, in Dakar zocht ze contact met vrouwen die mogelijk slachtoffer van vrouwenhandel zouden kunnen worden. De rol en mogelijkheden van een kunstenaar is een totaal andere dan die van – bijvoorbeeld – een politieagent op de Wallen, zo bleek tussen de discussie tussen Patricia Kaersenhout en agent Ronald Venema van het Basisteam Burgwallen. Het was goed, inspirerend, maar ook verwarrend dat al deze verschillende perspectieven in het auditorium van het Amsterdam Museum bijeen waren.

Voor beeldend kunstenaar Marieken Verheyen kwam haar fascinatie met prostitutie voort vanuit haar eigen ervaringen, eerst als bewoner van de hoerenbuurt van Groningen, later als operator van licht en geluid in een live-seks theater op de Wallen. De beelden van de bewakingscamera’s maakten haar zeer bewust van de hunkerende blikken van mannen in de buurt. Dat resulteerde in 1990 in de installatie Red Light, gemaakt met een verborgen 16mm-camera gericht op de mannen die langs een raambordeel wandelen. Deze installatie was opgesteld zowel bij Liefde te koop (2002) als bij The Hoerengracht (2010). Daar kon ik dagelijks ervaren hoeveel impact het had op bezoekers om op een kruk plaats te nemen en de blikken van de mannen te ondergaan. Deze installatie is aangekocht door het museum en zal ook onderdeel worden van het MuseumLab waarin in gesprek ga over de manier waarop bezoekers kunstwerken ervaren.

Onderzoeksmethoden

Impact is heel lastig te onderzoeken. We hadden daarom ook onderzoekers uitgenodigd die om vanuit een meer methodologische invalshoek een bijdrage te leveren. Merel van der Vaart besprak het gebruik van een meaning map bij onderzoek naar de associaties die een Griekse vaas oproept, voor en na bezoek aan de tentoonstelling. Een effectieve en weinig ‘sturende’ manier om ‘voor’ en ‘na’ te onderzoeken. Ook in het verhaal van Demelza van der Maas kwam onderzoek aan de orde: bij Heineken wordt er continue onderzoek gedaan, door externe onderzoekers maar ook de input van de medewerkers op de vloer is van groot belang. Ook daar leerde ik weer van dat een combinatie van observeren van en praten met bezoekers belangrijk is.

Katja Kwastek presenteerde een onderzoek naar ervaringen met interactieve videokunst, zoals reageren op geluid of zelf mogen spelen met vormen die geprojecteerd worden. Ze toonde video’s van mensen die met het video werk aan het spelen waren en daar later terugkijkend commentaar op leverden, een effectieve manier om mensen te laten reflecteren op hun handelingen. Hoe zou je dat moeten doen met een minder dynamisch object als een schilderij? En op welke manier zijn bij onderwerp als prostitutie, dat controversiëler is deze video kunst, de achtergrond en ervaringen van de beschouwer van invloed? Onderzoek je mensen als lid van een sociale groep (zoals kunstcritici, politici of prostituees) of kijk je naar wat voor soort museumbezoekers (bijvoorbeeld volgens de indeling van Falk) ze zijn? Veel vragen, ik hoop de komende maanden meer antwoorden te vinden.

Hier is een verslag te lezen van Tessa Ver Loren van Themaat