Venus en Mars in het net van Vulcanus, ca. 1633-1638
Rembrandt (1606-1669)
30 x 42,5 cm, pen in inkt op papier
Jupiter, die zelf bekend staat om zijn overspel, kijkt aandachtig en licht geamuseerd neer op het drietal, zijn bliksemschicht gereed in zijn hand. Naast hem zit zijn vrouw, de hemelkoningin Juno, vergezeld door haar trotse pauw. Zij kijkt misprijzend in de richting van Vulcanus, de onwettige zoon die zij ooit verstootte. Vulcanus beklaagt zich tegenover hen niet alleen over de ontrouw van zijn echtgenote, maar betreurt ook zijn eigen misvormde voorkomen dat hem hopeloos onderscheidt van de knappe oorlogsgod Mars. Hij eist vervolgens de bruidsschat die hij voor Venus betaalde terug. Rembrandt besteedde in het bijzonder aandacht aan de gezichtsuitdrukking van Vulcanus. Met zijn smidshamer onder zijn arm, kijkt hij smekend op naar de goden voor hem.
De Griekse dichter Homerus introduceerde het goddelijke slippertje van Venus en Mars in zijn Odyssee, het epos dat de omzwervingen en beproevingen van de held Odysseus beschrijft. Vlak voor zijn terugkeer naar het eiland Ithaka was Odysseus te gast bij een feestmaal in het paleis van de koning van de Phaiaken. Daar kwam het verhaal van de overspelige goden aan bod, dat in schril contrast stond met de naderende hereniging van Odysseus en zijn vrouw. De beeldschone Penelope had tijdens de afwezigheid van haar man, twintig jaar lang al haar aanbidders namelijk op slinkse wijze op afstand gehouden. Het humoristische, lustige verhaal van Venus en Mars werd door Homerus gespiegeld tegenover dit voorbeeld van onvoorwaardelijke huwelijkse trouw.
De manier waarop Rembrandt hier het mythologische verhaal heeft weergegeven is ongewoon in de kunst. Veel van zijn tijdgenoten grepen graag de kans om een erotische scène op het doek te zetten. Twee goddelijke lichamen vervlochten met elkaar in een luxe hemelbed, terwijl boven hen goden toesnellen om een glimp van het overspel te kunnen opvangen. Rembrandt schepte in plaats daarvan een scène waarin de onvolmaakte Vulcanus de hoofdpersoon is. Hij ving het overspelige duo niet alleen in zijn net, maar sleepte hen vervolgens naar het godenrijk als bewijslast voor zijn aanklacht.
De compositie van de voorstelling, met minstens vijftien goden, leidde Rembrandt af van verschillende prenten. Deze prenten verbeelden het liefdesverhaal van de goddelijke Cupido en de sterfelijke Psyche. Daar bepleit Venus, de godin van de liefde, voor eenzelfde groep goden het huwelijk tussen de twee geliefden. In het verhaal dat Rembrandt optekende is Venus echter monddood gevangen in een net, terwijl haar man het woord doet. Het is minstens ironisch dat Rembrandt zijn compositie – voor een verhaal over de gevolgen van overspel – afkeek van prenten die het verhaal vertellen van pure liefde. Mogelijk wilde hij eenzelfde soort tegenstrijdigheid verwerken in zijn verbeelding van de gevangen Venus en Mars, als Homerus deed in zijn vertelling van de mythe.
Rembrandt wijkt in zijn interpretatie ook af van de Griekse dichter. Homerus beschreef hoe alle godinnen uit schaamte wegbleven van het spektakel. Juist die godinnen spelen in de tekening van Rembrandt een belangrijke rol. De starre Juno uit haar verontwaardiging en achter haar kijkt de nimf Thetis glimlachend toe. Naast Vulcanus plaatste Rembrandt een figuur die mogelijk de kuise godin Diana voorstelt. Zij kijkt om de opgetrokken knie van de god heen, naar het gevangen godenpaar in zijn net. Haar wenkbrauwen zijn opgetrokken, haar gewaad trekt ze om zich heen. De fout van Venus zou zij nooit begaan. De manier waarop Rembrandt de goden in zijn tekening individueel laat reageren op de gebeurtenis zet de toeschouwer aan om na te denken over diens eigen reactie op de scène. Wekt de gevangen godin Venus met haar ineengekrompen houding meelijden op, of gaat die emotie uit naar de bedrogen Vulcanus? Hij krijgt uiteindelijk bijval van zijn godenpubliek dat Mars een boete oplegt. Venus lijkt vooral gestraft door de schande van haar daden en haar huwelijkse verbintenis aan de man die zij verafschuwt. Wie is in deze voorstelling het echte slachtoffer?
Deze tekening zit in het thema Verleiding
Nursel en Iris maakten een nieuwe tekening gebaseerd op het werk van Rembrandt >
