Het schilderij dat niet mocht reizen

Ary Scheffer

Een van de favoriete kunstenaars van Piet van Eeghen was Ary Scheffer (1795-1858). Ze kenden elkaar persoonlijk. De Nederlandse Scheffer woonde en werkte in Parijs, waar Van Eeghen hem in ieder geval in 1853 opzocht. Scheffer bracht hem in 1854 een tegenbezoek in Amsterdam en was heel tevreden met het terugzien van zijn eigen werk in het statige grachtenpand.

Scheffers schilderijen en tekeningen waren populair bij de negentiende-eeuwse elite, en dus kostbaar. Zijn Parijse stadsvilla was een belangrijke ontmoetingsplaats van allerlei romantische kunstenaars. Nu is er het ietwat vervallen maar sfeervolle Musée de la Vie Romantique gevestigd. Daar, maar ook in het Dordrechts Museum, zijn nog steeds schilderijen van Scheffer te zien (de kunstenaar kwam oorspronkelijk uit Dordrecht).

Uit de mode

Toch verdwenen in de loop der jaren ook veel van zijn werken in museumdepots. Te romantisch, te religieus, te oubollig? In ieder geval een stuk minder geliefd dan de impressionisten uit de late negentiende eeuw. Was het daarmee een slechte investering van de bankier Van Eeghen? Dat is maar de vraag. Wie weet is Scheffer over vijftig jaar weer helemaal in. Los daarvan: kunst gaat niet alleen over geld. Van Eeghen hield oprecht van het religieuze werk van Scheffer. Het raakte hem niet alleen als kunstliefhebber, maar ook als gelovige.

Maria Magdalena aan de Herengracht

In 1866 maakte Hans Christian Andersen, de Deense sprookjesschrijver, een reis door Nederland waarover hij later een dagboek uitgaf. Andersen bracht ook een bezoek aan Van Eeghen aan de Herengracht, dat op dat moment voor ingewijden al een klein privémuseum was. Andersen was onder de indruk van de kunstwerken die hij zag bij Van Eeghen, vooral van Scheffer:

‘mooie schilderijen, zoals Ary Scheffers Magdalena: rood haar, groen gewaad, oranje onderkleed, er zat bloed op het kruis waar zij haar armen naar ophief.’ Dit schilderij gold als één van de topstukken van Van Eeghen. Zelf noemde Piet van Eeghen het ‘de parel van mijn moderne collectie’.  Hij had het schilderij in 1847 gekocht voor 2750 gulden (omgerekend nu zo’n 24.000 euro). Daarmee was het een van zijn duurste kunstaankopen.

Bruikleen geweigerd

Een jaar na de dood van Scheffer, in 1859, kreeg Van Eeghen een bruikleenaanvraag uit Parijs. Er kwam een overzichtstentoonstelling van het werk van Ary Scheffer en de organisatoren wilden daar graag deze Magdalena aan de voet van het kruis laten zien. Voor de toekomstige waarde van het schilderij was dat vast verstandig geweest. Toch weigerde de verzamelaar het kunstwerk uit te lenen. In een brief aan de dochter van Scheffer, Cornélie Marjolin-Scheffer, legde hij uit waarom.

Aanvankelijk had hij ja willen zeggen. Hij had zelfs de houten kist voor het vervoer naar Parijs al besteld, toen er onrustbarende berichten kwamen over een dreigende oorlog tussen Frankrijk en Oostenrijk. Van Eeghen schreef aan Marjolin-Scheffer: ‘Niet alleen is de politieke horizon bedekt met sombere wolken, maar het onweer is daadwerkelijk losgebarsten’. Hij vreesde dat Frankrijk en Oostenrijk op het moment dat hij zijn brief schreef al met elkaar in gevecht waren, iets wat hij eerder voor onmogelijk had gehouden ‘in de verlichte eeuw waarin wij leven’. 

Het risico dat zijn schilderij in oorlogsgeweld zou sneuvelen kon en wilde hij niet riskeren. ‘Onder zulke omstandigheden is het voor mij onmogelijk om afstand te doen van dit voortreffelijke werk, een voor mij onbetaalbare voorstelling, die me troost biedt elke keer als ik het aanschouw.’ (Het origineel is in het Frans - vertaling LvH)

Een verwoest schilderij

Er brak dat jaar inderdaad oorlog uit tussen Frankrijk en Oostenrijk, al kwam het niet tot gevechten in Parijs. Maar Van Eeghen had met eigen ogen gezien hoe een door oorlog verwoest schilderij eruit kan zien. Toen hij in 1853 op bezoek was in het atelier van Scheffer stond er onaangekondigd een man voor de deur. Hij bracht de kunstenaar de resten van een schilderij, dat verwoest was tijdens een brand bij de revolutie van 1848. Ary Scheffer barstte spontaan in tranen uit. Van Eeghen stond naast hem en was diep geraakt: ‘Nooit van mijn leven zal ik dat moment vergeten’.

Kortom, het schilderij van Maria Magdalena bleef in Amsterdam en daar is het nog steeds. Niet meer bij Van Eeghen thuis, maar in het collectiecentrum van het Amsterdam Museum. Hopelijk zal ik het over een paar jaar kunnen laten zien op een tentoonstelling over Van Eeghen.

Nicolaas Beets schreef een gedicht over Maria Magdalena, nadat hij het beroemde schilderij bij Van Eeghen had gezien:

http://www.dbnl.org/tekst/beet005gedi04_01/beet005gedi04_01_0021.php