Ferdinand Bol, Gaius Fabricius Luscinus in het legerkamp van Pyrrhus, 1656 Amsterdam, Koninklijk Paleis
Een andere blik op de tentoonstelling
In de openingsweek van de tentoonstelling leidde Ashaki Leito een groep rond in het kader het New Narratives-programma in ons museum en de Black History Month. Ashaki is één van de rondleidsters van de Black Heritage Tours in Amsterdam en weet veel over de historische zwarte aanwezigheid in Amsterdam. Ik mocht mee en het was een zeer leerzame rondgang. Zoals altijd bij zo’n rondgang werd ik op de beperkingen van mijn eigen (kunst)historische blik gewezen. Er zijn andere, even interessante en ware verhalen te vertellen bij wat in het museum te zien is, dan die uit mijn wetenschappelijke pogingen tot objectiviteit voortkomen.
Maar ook op dat laatste terrein bleek dat er nog veel te ontdekken valt. Tijdens de tour vertelde Ashaki over de zwarte aanwezigheid in relatie tot Rembrandt en het schilderij van twee zwarte mannen in het Mauritshuis. Ashaki vertelde dat de twee mannen in de kelder van Rembrandt in het tegenwoordige Rembrandthuis woonden. Ik kende dat verhaal niet, hoewel ik de zeventiende-eeuwse Amsterdamse schilderkunst tot mijn specialiteit reken. Daar wilde dus ik het fijne van weten.
Zwarte aanwezigheid in de straat van de schilders
Na afloop van de rondgang ben ik op onderzoek uitgegaan, en inderdaad, in 1632 woonden er zwarte mensen in de Jodenbreestraat, getuige een notarieel document uit dat jaar. Dat is gepubliceerd, maar heeft op de een of andere manier de Rembrandtliteratuur nooit gehaald. Rembrandt kwam in dat jaar in Amsterdam aan en woonde, in die eerste jaren in deze straat, net als –vanaf ca 1634 – Govert Flinck. Flincks schilderij van een jonge, zwarte boogschutter uit de Wallace Collection zou dus heel goed naar een buurjongen geschilderd kunnen zijn. Wat Rembrandts schilderij betreft: hij woonde vanaf 1658 tot zijn dood op de Rozengracht en niet meer in wat wij als het Rembrandthuis kennen in de Jodenbreestraat. Het sluit in het geheel niet uit dat deze twee mannen in Amsterdam woonden en voor hem model stonden, maar ze kunnen op dat moment zeker niet in zijn kelder hebben gewoond. Uit het document van 1632 is ook niet op te maken in waar in die straat zij precies onderdak vonden. Toch biedt het document een interessant, maar tegelijk ook een ontluisterend beeld van de omstandigheden van deze mensen.
In het document wordt door buurtgenoten geklaagd over de zwarte bewoners in de buurt. Inbraken, vechtpartijen en allerhande andere problemen. De taal die gebruikt wordt en de manier waarop deze bewoners worden omschreven stemt niet vrolijk. Het document biedt helaas geen ruimte voor wederhoor.
Govert Flinck, Jonge boogschutter, ca. 1639-40 Londen, Wallace Collection
Brood halen
Toch bieden deze bewijzen van zwarte aanwezigheid ook de mogelijkheid met een andere blik naar de schilderijen van Bol en Flinck te kijken. Weten dat er vrije, zwarte mensen in Amsterdam woonden in de zeventiende eeuw zorgt ervoor dat je anders naar de schilderijen kunt kijken. Ashaki Leito stond bij haar rondleiding met ons stil voor Jacob van Loo’s Spijsuitdeling. Dat schilderij is gemaakt voor het Oudezijds Huiszittenhuis, een soort voedselbank waar armen brood, kaas en turf konden krijgen. Het was gevestigd op het Waterlooplein, net om de hoek van de Jodenbreestraat, tegenwoordig huisvest het gebouw de Academie van Bouwkunst. Tussen de vrouwen die voor brood in de rij staan is een zwarte vrouw te zien. Is zij misschien een dochter van één van de mensen die 25 jaar eerder genoemd werden in het notariële document? Er is veel meer onderzoek in de archieven nodig om een echt goed beeld van de zwarte aanwezigheid in Amsterdam te krijgen. Misschien leren we in de toekomst een aantal van de zwarte aanwezigen in Bol en Flinck nog eens echt goed kennen en worden ze meer dan anonieme bijfiguren.
Jacob van Loo, Allegorie op de spijsuitdeling aan de armen, 1657 Amsterdam, Academie van Bouwkunst (Bruikleen Amsterdam Museum)
Om het genoemde document voor iedereen toegankelijk te maken (een zeventiende eeuws handschrift kan taai zijn) stel ik het hier uitgetypt beschikbaar. Wees gewaarschuwd voor cru taalgebruik en droevig stemmende verhalen.